ԱՄՆ-ն կարող է լինել անակնկալ որոշիչ գործոնը Հայաստանի ապագայի հարցում․ Time

Քչերը կզարմանան, եթե լսեն, որ Միացյալ Նահանգները ներգրավված է այն ժողովրդավարական պետությանն աջակցելու գործում, որտեղ վերջերս ներխուժել է իր ավտորիտար հարևանը:   Բայց շատ ամերիկացիներ ամենայն հավանականությամբ տեղյակ չեն, որ իրենց երկիրը դա անում է երկու նման հետխորհրդային ազգերի համար՝ ոչ միայն Ուկրաինայի, այլ նաև Հայաստանի համար, որն արդեն գրեթե երեք շաբաթ է, ինչ տուժում է Ադրբեջանի ներխուժումից:

Այս երկու իրավիճակները իրար հետ կապ չունեն: Հայաստանում ԱՄՆ-ի շարունակական ներգրավվածության գլխավոր գործոնը Ռուսաստանի ակնհայտ բացակայությունն է տարածաշրջանում, որը վերջինս համարում է իր բակը։ Բայց ԱՄՆ-ը պարզապես չի փորձում Ռուսաստանին դուրս մղել հետխորհրդային Հարավային Կովկասից: Ավելի շուտ, Վաշինգտոնը կարծես թե հասկացել է, թե որքան լուրջ է սպառնալիքը ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ աշխարհի համար:

Սեպտեմբերի 13-ի առաջին րոպեներին, երբ Հայաստանի արևելյան հատվածում ընտանիքները քնած էին, Ադրբեջանը ծանր հրետանու և մարտական անօդաչու թռչող սարքերի միջոցով սկսեց անհիմն ռմբակոծել երեք տասնյակ հայկական քաղաքներ։ Երկու երկրները տասնամյակներ շարունակ անդադար ռազմական գործողությունների մեջ են եղել վիճելի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հարցի շուրջ, սակայն Ադրբեջանի վարչակարգն այժմ կարծես օգտվում է իր հակառակորդի ռազմական անպատրաստությունից և գլոբալ, հատկապես ռուսական շեղումից: Ադրբեջանը փորձեց հերքել, որ հարձակում է գործել Հայաստանի սահմանների վրա, սակայն հարձակումն այնքան ինտենսիվ էր, որ ՆԱՍԱ-ի հրդեհային կառավարման արբանյակները հայտնաբերեցին հսկայական ջերմային անոմալիաներ: Ընդամենը երկու օրում Ադրբեջանի զինված ուժերը սպանեցին ավելի քան 200 հայի՝ հիմնականում զինվորների՝ համաձայն  կառավարության պաշտոնական տվյալների։ Զավթիչների տարածած տեսանյութերում երևում էր, թե ինչպես են նրանք քրքջում զոհված հայ կանանց անդամահատելիս և մահապատժի ենթարկում հանձնված հայ զինվորներին։ 

Ներխուժման լրացուցիչ մանրամասները փոխանցվել են հայաստանաբնակ լրագրողների և պաշտոնյաների միջոցով: Սեպտեմբերի 14-ին օտարերկրյա լրագրողները հայտնել են, որ ադրբեջանական գնդակոծության տակ են ընկել հայկական Սոթք քաղաքում, որը ոչ մի տեղ մոտ չէ ռազմական օբյեկտներին: Հաջորդ օրը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի արտակարգ լսումների ժամանակ Հայաստանը բացահայտեց, որ չնայած նախորդ օրվա հրադադարին, Ադրբեջանը լրացուցիչ զորքեր է կուտակում, այդ թվում՝ Նախիջևանում՝ Ադրբեջանի էքսկլավում, որը սահմանակից է Հայաստանի հարավ-արևմուտքին: Սա հնարավոր է՝ բացի երկրորդ ներխուժման ճակատը: Սեպտեմբերի 23-ին Երևանում արևմտյան դեսպանատները դեռևս ակտիվ «ճանապարհորդական նախազգուշացումներ» են տարածել Հայաստանի հարավում և նրա սահմաններից դուրս՝ ակնարկելով, որ սպասվում են հետագա հարձակումներ: Այդուհանդերձ, աշխարհի շատ լրատվամիջոցներ չունեն տեղում գտնվող տարածաշրջանային լրագրողներ, ուստի Հայաստանի լուրերը հիմնականում դուրս մնացին հիմնական ռադարից: 

Միայն սեպտեմբերի 17-ի շաբաթավերջին ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Նենսի Փելոսիի այցը Հայաստան՝ ի աջակցություն հայկական «անվտանգության և ժողովրդավարության»՝ ընդդեմ Ադրբեջանի «ապօրինի և մահաբեր հարձակումների», լիովին պարզ դարձրեց, որ ԱՄՆ-ը գտնվում է դրամատիկ վերափոխման մեջ, լիովին ներգրավված է, թեև, հավանաբար, միայն դիվանագիտորեն, Հայաստանի դեմ էկզիստենցիալ սպառնալիքները կանխելու գործում։

Ջեքի Սփեյերը՝ երկու ամերիկահայ կոնգրեսական կանանցից մեկը, որն ուղեկցում էր խոսնակ Փելոսիին, սեպտեմբերի 25-ին Լոս Անջելեսում տեղի ունեցած հայ-ամերիկյան մեծ հավաքի ժամանակ հիշեց, որ Հայաստանում իրենց ընթրիքի հյուրընկալող վարչապետին ասել է, որ չի ուզում մեկ այլ աղջիկ ունենա այն զգացողությունը, որն ինքն ունեցել է մեծանալիս. նա չէր ցանկանում նույնացնել իրեն հայի հետ, քանի որ իր հայրենիքը, որն այն ժամանակ ԽՍՀՄ-ի կազմում էր, չէր երևում աշխարհի քարտեզի վրա:

Ինչպես հավաքի ժամանակ հայտարարեց կոնգրեսական կինը, նա ներկայացնում է Ադրբեջանի ռազմական հանցագործությունները և ագրեսիան  դատապարտող ու պատասխանատվության ենթարկող մի բանաձև ՝հետևելով մի նմանատիպ միջնորդության, որը ներկայացվել է Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատի հանրահայտ դեմոկրատ Ադամ Շիֆի կողմից, ինչպես նաև Սենատի երկկուսակցական բանաձևին, որը ներկայացրել են առանցքային սենատորներ Բոբ Մենենդեսը և Մարկո Ռուբիոն։ Բայց խոսքը ներքին ընտրական քաղաքականության մասին չէ։

Առավել նշանակալից է հատկապես, քանի որ Կոնգրեսը պատմականորեն ուշադիր է եղել հայ-ամերիկյան ընտրատարածքի մտահոգությունների նկատմամբ, Սպիտակ տունն այժմ փոխակերպել է իր ավանդական «երկու կողմեր» հռետորաբանությունը հակամարտության վերաբերյալ: Սեպտեմբերի 13-14-ին Ադրբեջանի ագրեսիան կասեցնելու հարցում առանցքային դեր խաղաց ԱՄՆ-ը, այլ ոչ թե տարածաշրջանային հեգեմոն Ռուսաստանը: Այդ ժամանակվանից ի վեր Բայդենի վարչակազմը բազմաթիվ հանդիպումներ է նախաձեռնել Հայաստանի և Ադրբեջանի պաշտոնյաների համար և նրանց հետ, ինչպես անձամբ, այնպես էլ հեռախոսով, չնայած Ադրբեջանի ավտորիտար նախագահի սպառնալիքներին, որը հայատյացությունը դարձրեց իր իշխանության համախմբման բանաձևը 2003 թվականին նախագահությունը ժառանգելուց հետո. «Ոչ ոք և ոչինչ չի կարող մեզ կանգնեցնել».

ԱՄՆ-ի ներգրավվածությունը կարող է նաև անակնկալ լինել՝ հաշվի առնելով, որ Հայաստանը պաշտոնապես մաս է կազմում ՀԱՊԿ-ի (Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպություն)՝ Ռուսաստանի կողմից ՆԱՏՕ-ի ձախողված մինի տարբերակին: Զբաղված լինելով Ուկրաինա իր անհաջող ներխուժմամբ և զորքերի հարկադիր մոբիլիզացմամբ՝ Ռուսաստանը այսօր և՛ ի վիճակի չէ, և՛ չի ցանկանում պաշտպանել իր պայմանագրային դաշնակից Հայաստանին: Բայց 2020 և 2021 թվականներին՝ Ադրբեջանի կողմից ագրեսիայի նախորդ փուլերի ժամանակ, Ռուսաստանը նույնպես նախընտրեց ավելին չանել իր դաշնակցին պաշտպանելու համար, չնայած դրա համար ռազմական հզորություն ուներ: Թղթի վրա Ռուսաստանը ժողովրդավարական Հայաստանի անվտանգության երաշխավորն է: 
Իրականում Ռուսաստանը և Ադրբեջանը՝ երկու հանածո վառելիքով հարուստ ավտորիտար պետություններ, շատ ավելի մոտ են: Վերջինիս անսասան աջակցությունը Թուրքիայի կողմից, որը Ռուսաստանի համար դարձել է ավելի կարևոր գործընկեր արևմտյան պատժամիջոցների պայմաններում, ավելի է բարդացնում Ռուսաստանի աջակցությունը Հայաստանին։

Այսօր, կարծես, ԱՄՆ-ը գիտակցում է, որ Կովկասում Ռուսաստանի ժամանակավոր բացակայությունը նշանակում է ոչ միայն Թուրքիայի, այլև Իրանի հնարավոր ներգրավվածություն, որը նախազգուշացրել է սահմանների փոփոխության դեմ։ Իրանն ունի հյուսիսային սահման Հայաստանի հետ, ապահով փրկություն դեպի Եվրոպա։ Թուրքիա-Իրան պոտենցիալ առճակատումը Ադրբեջանի կողմից Հայաստան ներխուժելու արդյունքում կարող է հանգեցնել Մերձավոր Արևելքի և նրա սահմաններից դուրս անկառավարելի ապակայունացման, ինչը չեն ցանկանում ոչ Ռուսաստանը, ոչ էլ ԱՄՆ-ը:

ԱՄՆ-ի վերջին ներգրավվածությունը Կովկասում աննախադեպ է։ Սառը պատերազմից հետո առաջին անգամ ներկայումս տարածաշրջանում, Ռուսաստանից բացի, այլ երկրի գործողություններն են ամենակարևորը: Կհաջողվի՞ Վաշինգտոնին կանխել ժողովրդավարական Հայաստան լայնամասշտաբ ներխուժումը։ Պատրա՞ստ է արդյոք զոհաբերությունների գնալ այդ նպատակին հասնելու համար, ինչպիսին է Հայաստանին պաշտպանական սպառազինություն վաճառելը և Ադրբեջանի նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառելը, չնայած թուրքական ինտենսիվ ճնշմանը և եվրոպական էներգետիկ կարիքներին: Ամերիկայի միակ հրապարակային զոհաբերությունը վերջին երեք շաբաթների ընթացքում՝ ի պաշտպանություն հայկական գոյության, կարծես թե եղել է Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանի կողմից: Սեպտեմբերի 28-ին Լին Թրեյսին վտանգի ենթարկեց իր անվտանգությունը՝ մեկնելով Սյունիք՝ Հայաստանի ամենահարավային մարզ, չնայած իր իսկ դեսպանատան «ճանապարհորդական նախազգուշացմանը» ողջ մարզ այցելելու մասին:

Ավելի վաղ նախագահ Ջո Բայդենը հայտարարել էր, որ Թրեյսիին առաջադրելու է Ռուսաստանում ԱՄՆ դեսպանի պաշտոնում, ինչը վկայում է նրա խիզախության և Մոսկվայի մասին ավելի խորը ըմբռնման անհրաժեշտության մասին նրանց միջոցով, ովքեր առավել կախված են նրանից: Հավանաբար Վաշինգտոնը գիտակցում է, որ եթե չկարողանա ձախողել Ադրբեջանի հաջորդ ագրեսիան, Հայաստանին այլ ելք չի թողնի, քան Ռուսաստանի հետ հետագա ինտեգրվելը: Նմանատիպ հանգամանքները մեկ դար առաջ Հայոց ցեղասպանության հետևանքով օգնեցին վերակենդանացնել փլուզված ռուսական կայսրությունը ԽՍՀՄ-ի մեջ:  

Հաշվի առնելով հետագա բռնությունների հավանականությունը՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարները հոկտեմբերի 2-ին հանդիպեցին Ժնևում, երբ ադրբեջանական հատուկջոկատայինները, ըստ տեղեկությունների, մոտեցել էին Հայաստանի սահմաններին: Թշնամական գործողությունները կարող են վերսկսվել ցանկացած պահի՝ հաշվի առնելով, որ ավտորիտար Ադրբեջանը կարծես թե զսպման համար քիչ պատճառներ ունի։ Հոկտեմբերի 1-ին դեպի Եվրոպա նոր գազատարի բացման ժամանակ ԵՄ առաջնորդ Ուրսուլա ֆոն դեր Լյայենը Ադրբեջանը գնահատել է որպես «վստահելի»։ Եվրոպան, Ռուսաստանին պատժելու իր վճռականությամբ բախվելով էներգետիկ խնդրին, կարծես պատրաստ է քաջալերել մեկ այլ ավտորիտար ագրեսորի։ ԱՄՆ-ը, գոնե հռետորաբանության մեջ, կարծես թե մի փոքր ավելի զգուշավոր է: 

Արդյոք պատմությունը՝ արևմտյան չիրականացված խոստումների, որոնք խոցելի Հայաստանն ավելի մոտ են մղում Ռուսաստանին, կկրկնվի՞, այս անգամ որպես դաժան կատակ, մեծապես կախված է նրանից, թե ԱՄՆ ղեկավարության հաջորդ քայլը որը կլինի:
 
Հոդվածը հրապարակվել է www.time.com կայքում, թարգմանությունը՝ Civic.am-ի
 
Հեղինակ՝ Սիմոն Մաղաքյան

Սիմոն Մաղաքյանը ԱՄՆ-ի Թաֆթս համալսարանի կողմից հրավիրված գիտաշխատող է և «Փրկենք հայկական հուշարձանները» կազմակերպության գործադիր տնօրենը