Քանի դեռ ուժային կենտրոնները մրցակցում են, ես չեմ կարծում՝ հնարավոր են սկզբունքային համաձայնություններ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունում. Հակոբ Բադալյան

Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցությունների, միջազգային հանրության հնարավոր քայլերի և տարածաշրջանում ընթացող պրոցեսների շուրջ Civic.am-ը զրուցել է քաղաքագետ Հակոբ Բադալյանի հետ։

- Նիկոլ Փաշինյանը երեկ հայտարարեց Մոսկվայում սպասվող առաջիկա հանդիպման մասին, որը տեղի կունենա ավելի շուտ, քան Քիշնևի հանդիպումը. ի՞նչ ակնկալիք կա այս հանդիպումից, և ինչո՞ւ Մոսկվան մինչ Քիշնևի հնգակողմ հանդիպումը շտապեց եռակողմ հանդիպում կազմակերպել։

- Դժվար է ասել՝ շտապեց, թե չշտապեց. ես կարծում եմ՝ ընթացիկ աշխատանքներ միշտ կան, և միջնորդները մշտապես փորձում են առնվազն իրենց դիրքերը պահելու ուղղութամբ աշխատանք կատարել անընդհատ, և կարծում եմ՝ այս տեսանկյունից այնպես չէ, որ Մոսկվայի այդ մտադրությունը ձևավորվել է այս մի քանի օրերին և ըստ այդմ ստացել Երևանի հավանությունը։ Կարծում եմ՝ այդ հանդիպումների գաղափարները բարձրաձայնվում են շատ տևական աշխատանքից հետո։ Թեպետ այստեղ իհարկե էականը դա չէ, այլ այն, որ մենք գործ ունենք բավական աշխույժ դիվանագիտական պրոցեսի հետ Կովկասում, և այս տեսանկյունից ես կարծում եմ՝ դա զգալիորեն պայմանավորված է նաև իրավիճակի այն թեժացումով, որ մենք տեսնում ենք միջազգային մեծ դիմակայության այլ ուղղություններում, մասնավորապես ուկրաինական ուղղությունը. ես դեռևս մարտ ամսին, երբ Չինաստանը բավական աշխույժ խաղի հայտ ներկայացրեց, կարծիք արտահայտեցի, որ այդ հանգամանքը բերելու է նաև Կովկասի ուղղությամբ աշխարհաքաղաքական պայքարի թեժացման, և մենք տեսնում ենք դրա ինտենսիվացումը։ Ես կարծում եմ՝ հիմա այս պրոցեսներին ենք ականատես, որովհետև հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը անկասկած նաև այս ազդեցության պայքարի համար գործիք է խոշոր կենտրոնների միջև։  

Ինչ ակնկալիք ունենալ Մոսկվայի հանդիպումից. ես կարծում եմ՝ առանձնապես ակնկալիքի նախադրյալ գոնե հրապարակային առումով չկա: Մոսկվան անշուշտ փորձելու է պահել իր դիրքերը՝ հաշվի առնելով, որ տեղի է ունեցել Բրյուսելի և Վաշինգտոնի հարթակների հանդիպումները։ Հնգակողմ ձևաչափը, որ տեղի է ունենալու Քիշնևում, սա ես կարծում եմ՝ մի այլ երրորդ գիծ կարող ենք դիտարկել, որովհետև, ըստ իս, Ֆրանսիան և առաջին անգամ Գերմանիան ունեն իրենց ուրույն խնդիրները, և որքան էլ նրանք ավելի սերտ, բնականաբար, աշխատում են Արևմուտքի շրջանակում, այդուհանդերձ ունեն իրենց խնդիրները և փորձելու են արդեն Քիշնևի հանդիպմանը հենց այդ պրիզմայով մոտենալ իրողություններին։ Առանցքայինը, բնականաբար, Ռուսաստանը և Միացյալ Նահանգներն են, և այս տեսանկյունից հարցն այն է, թե Ֆրանսիան ու Գերմանիան ինչպես են փորձելու տեղավորվել այս խաղացողների միջև։

- Իսկ որո՞նք են Ֆրանսիայի, Գերմանիայի և ԱՄՆ-ի շարժառիթների կամ շահերի տարբերությունը։

- Մենք տեսնում ենք, որ ուկրաինական պատերազմի համատեքստում ընթանում է Եվրոպայի անվտանգության ճարտարապետության վերաձևման գործընթաց: Անվտանգություն ասվածը միայն ռազմական անվտանգությունը չէ. դա Եվրոպայի տնտեսական կարողությունն է, տնտեսական ստատուս քվոն է, ներուժը և նաև քաղաքական հարաբերությունները, ու այստեղ մենք տեսնում ենք, որ բավական ակտիվ է Բրիտանիան, որը էապես փորձում է ուժեղացնել դիրքերը Արևելյան Եվրոպայում, իսկ Ֆրանսիան ու Գերմանիան որպես ԵՄ առաջատարներ էապես թուլացած վիճակում են՝ հատկապես այս տնտեսական խնդիրների պատճառով, որ առաջացել են ուկրաինական պատերազմի հետևանքով: Միևնույն ժամանակ նաև մենք տեսանք, որ ԱՄՆ նախագահ Բայդենը տնտեսական նախաձեռնություններ ցուցաբերեց ամերիկյան արտադրությանն աջակցելու համար, և Ֆրանսիայի նախագահը Վաշինգտոն կատարած այցի ընթացքում բացահայտ կերպով էր արտահայտվել այդ մասին, որ մենք դեմ չենք, որպեսզի դուք լուծեք ձեր խնդիրները, բայց լուծեք՝ մեզ համար խնդիրներ չառաջացնելով։ Այստեղ ակնհայտ է, որ կա Եվրոպայում առաջատարության համար պայքար, և այդ պայքարի մի կողմում, պայմանական իմաստով, ամերիկաբրիտանական ռազմավարությունն է, մյուսում՝ Ֆրանսիան, որը փորձում է խաղալ Գերմանիայի հետ, թեպետ էստեղ էլ ամեն ինչ միատարր չէ։ Եվ բնական է, որ Ֆրանսիան այս խնդիրների լուծման համատեքստում է նաև դիտարկում Կովկասում պրոցեսներից դուրս չմնալը, Թուրքիայի հետ կապված և բազմաթիվ այլ հարցեր։ Եվ իրականում ստացվում է, որ գործնականում Արևմուտքը այդքան էլ հավաքական չէ. հավաքական է Ուկրաինայի հարցում, որոշակի իմաստով հավաքական է Ռուսաստանի հարցում, բայց միատարր չէ Կովկասի հարցում։

- Վաշինգտոնը այսօր ողջունել է Մոսկվայում Երևանի և Բաքվի միջև երկխոսությունը՝ անկախ դրա անցկացման վայրից. ԱՄՆ Պետդեպից, ըստ էության, հայտարարել են, որ չնայած Մոսկվայի հետ խնդիրներին՝ երկու երկրների առջև ծառացած են մի շարք խնդիրներ, որոնք պետք է ամենայն պատասխանատվությամբ քննարկվեն։ Ի՞նչ է ենթադրում այս հայտարարությունը, կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ Վաշինգտոնի և Մոսկվայի միջև որոշակի փոխըմբռնում կա Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման հարցում։ 

- Փոխըմբռնման մասին դատելու ծանրակշիռ հիմքեր չունենք, բայց առնվազն այն, որ Վաշինգտոնի քառօրյա հանդիպումից հետո եղավ Մոսկվայի հետ հաղորդակցության փորձ, ես կարծում եմ՝ բավականին ակնառու էր այն հանդիպման հիմքով, որ կայացավ Մոսկվայում. մայիսի հինգին ԱՄՆ դեսպանը հանդիպեց Հայաստանի դեսպանի հետ, և բնականաբար հարց է առաջանում՝ եթե այդտեղ միայն խնդիրը Հայաստանի հետ կոմունիկացիան էր, ապա դա կարող էր արվել ՀՀ-ում ամերիկյան դիվանագիտական առաքելության միջոցով, և քանի որ հանդիպում տեղի է ունեցել Ռուսաստանում ԱՄՆ-ի և Հայաստանի դեսպանների միջև՝ սա ինձ թույլ է տալիս մտածելու, որ եղել է նաև ռուսական կողմի հետ կոմունիկացիոն փորձ։ Ես համարում եմ, որ Կովկասը և հայ-ադրբեջանական խնդիրը անուղղակիորեն, բայց արդեն ավելի ու ավելի մեծ է զգում իր վրա ամերիկաչինական դիմակայությունը, իսկ այդտեղ ՌԴ-ի գործոնը ԱՄՆ-ի համար այդքան էլ միարժեք չէ, որը մտահգություն է արտահայտում, որ ՌԴ-ն Չինաստանի հետ դաշնակցային հարաբերությունների մեջ կարող է լինել, բայց միևնույն ժամանակ, կարծում եմ, նաև դիտարկվում է ՌԴ-ի հետ որոշակի պայմանավորվածությունների միջոցով Չինաստանին հակազդելու տարբերակ, և ՌԴ-ն փորձում է օգտվել այդ դիմակայության հանգամանքից իր խնդիրները լուծելու համար։ Ի դեպ, այս օրերին տեղի է ունենում Մեծ յոթյակի վեհաժողովը Ճապոնիայում և զուգահեռ նաև Չինաստան-Կենտրոնական Ասիա վեհաժողովը, և Սի Ցզինպինը հայտարարել էր, որ Պեկինը առաջիկայում չորս միլիարդ դոլարի անհատույց օգնություն կտրամադրի կենտրոնասիական երկրներին, և նույնիսկ խոսել էր այն մասին, որ այդ երկրները պետք է համատեղ աշխատեն արտաքին միջամտություն թույլ չտալու համար։ Այսինքն՝ ակնառու է, որ Չինաստանը փորձում է ամրացնել իր դիրքերը Կենտրոնական Ասիայում, իսկ այստեղ նկատենք, որ ամիսներ առաջ ԱՄՆ պետքարտուղարն էր այցելել, կարճ ժամանակ անց Բրիտանիայի ԱԳ նախարարն էր այցելել։ Այսինքն՝ Կենտրոնական Ասիայում դիմակայությունը մենք տեսնում ենք. Չինաստանը փորձում է ամրապնդել իր դիրքերը, իսկ այս պրոցեսները անխուսափելիորեն շաղկապված են նաև Կովկասի իրավիճակի հետ. Կովկասը մեծ հաշվով դիտվում է դարպաս դեպի Կենտրոնական Ասիա։

- Ըստ Ձեզ՝ որքանո՞վ է հավանական, որ ի վերջո միջազգային հանրությունը մասնակից կդառնա Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև երկխոսությանը. որքան հիշում եմ, Միշելը օրեր առաջ նման ցանկություն էր հայտնել։

- Ցանկություններ կարող են շատերը ունենալ կամ արտահայտել, բայց հնարավորությունների առումով ես առայժմ չեմ տեսնում որևէ հնարավորություն՝ դատելով այն իրավիճակից, որ կա հրապարակային մակարդակում, և նաև դատելով այն շեշտադրումներից, որ անում են տարբեր խաղացողներ, այսինքն՝ այդ շեշտադրումները, որ արվում են, և վարքագիծը, որ մենք տեսնում ենք՝ կարծես թե թույլ չեն տալիս դիտարկել նույնիսկ հնարավոր ստորջրյա պրոցեսներ, որոնք կարող են բերել միջազգային մեխանիզմների ներքո Բաքու-Ստեփանակերտ երկխոսության։ Ես չեմ բացառում, որ կարող են լինել շփումներ որևէ աջակցությամբ կամ միջնորդությամբ, բայց դրանք դիտարկել որպես երկխոսություն, ես կարծում եմ՝ այդպիսի հեռանկար գոյություն չունի, և ցանկությունները դեռևս չեն նշանակում, որ կլինեն իրականություն։ Քանի դեռ չկան փոխհամաձայնություններ ուժային խոշոր կենտրոնների միջև ՝ նրանք բնականաբար գործելու են ավելի շատ պայքարի, մրցակցության տրամաբանությամբ, քան կարող են ինչ-ինչ հարցերում նաև աշխատել կամ լռելյայն միմյանց աջակցել, չխանգարել և այլն։ Քանի դեռ այս մրցակցային դիմակայության ռեժիմն է ավելի գերակա, ես չեմ կարծում՝ այստեղ հնարավոր են
սկզբունքային համաձայնություններ հայ-ադրբեջանական հակամարտության այս կամ այն պարամետրի իմաստով։ 

- Եթե նախկինում չէր խոսվում, ապա այժմ և՛ Վաշինգտոնում, և՛ Բրյուսելում բարձր մակարդակներում հայտարարություններ են հնչում ԼՂ ժողովրդի անվտանգության և իրավունքների վերաբերյալ։ 

- Իրավունքների և անվտանգության մասին խոսակցությունը դեռ չի նշանակում Ստեփանակերտ-Բաքու երկխոսություն միջազգային մեխանիզմների ներքո. դրանք որևէ կերպ հիմք չեն տալիս մտածելու, որ կա այդ մեխանիզմը։ Խնդիրը հետևյալն է, օրինակ՝ Միշելը կամ Բլինքենը կարող են ասել, որ իրենք դեմ չեն այդ միջազգային մեխանիզմին, եթե կողմերը համաձայնեն, բայց Բաքուն մերժում է այդ մեխանիզմը, և այստեղ հարց է առաջանում՝ իսկ Բաքվին կպարտադրե՞ն այդպիսի մեխանիզմ։ Կասկած չկա, որ եթե պարտադրեն, Բաքուն ինչ-որ կերպ ստիպված կլինի գնալ համաձայնության, բայց հենց այստեղ եմ հարցականի տակ դնում՝ կպարտադրի՞ որևէ մեկը։ Մենք տեսնում ենք, որ Ադրբեջանին Լաչինի միջանցքը բացել չեն պարտադրում, ոչ թե չեն կարողանում, այլ չեն պարտադրում, որովհետև դա չի բխում իրենց շահերից։ Այնտեղ առկա իրավիճակը յուրաքանչյուրը փորձում է օգտագործել իր խնդիրը լուծելու համար, իսկ այդ առումով Ադրբեջանը այսօր, ցավոք սրտի, պահանջված խաղացող է թե՛ Արևմուտքի, թե՛ Ռուսաստանի համար, և Ալիևը օգտվում է այս իրավիճակից: Ըստ այդմ՝ ցանկություններ կարող են ունենալ, ես կարծում եմ՝ Շառլ Միշելը բացարձակապես դեմ չի լինի, եթե լինի միջազգային մեխանիզմը, եթե Ադրբեջանը համաձայնի, ես նույնիսկ կարծում եմ՝ Ռուսաստանը բոլորովին դեմ չի լինի, հարցն այն է՝ որևէ մեկը կանի՞ գործնական քայլեր այդ մեխանիզմը Բաքվին պարտադրելու համար։ Ես չեմ տեսննում նման մոտիվ, որևէ գործնական խոսք չկա միջազգային մեխանիզմի ներդրման։ 

- Սպասվում է միգրացիայի, փախստականների և տեղահանված անձանց հարցերի հանձնաժողովի զեկուցող Փոլ Գավանի ու ԵԽԽՎ Միգրացիայի հանձնաժողովի քարտուղար Տատյանա Տերմիչիչի այցը Հայաստան, ի՞նչ կարող ենք ակնկալել այցից։ 

- Անկեղծ ասեմ, տեղյակ չեմ այցի օրակարգի, հայտարարված նպատակների մասին, բնականաբար սա հնարավորություն է Հայաստանի համար բարձրաձայնելու տեղահանված անձանց խնդիրները, առաջին հերթին՝ Հադրութից, Շուշիից տեղահանվածների և ընդհանրապես փախստականների խնդիրները, և փորձելու ևս մեկ անգամ շեշտադրել մի հանգամանք, որ պատերազմից հետո կարծես թե այդպես էլ որևէ կերպ առաջ չի գնում հարցը, որը ամրագրված է նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրով, և դա էլ փաստացի տեղի չի ունենում: Ըստ այդմ՝ նման այցը ՀՀ-ի համար հնարավորություն է բարձրաձայնելու այդ խնդիրները, եթե կան օրակարգեր, ապա պետք է հասկանալ՝ ինչի մասին է խոսքը, որովհետև այստեղ կա մարտահրավեր. մենք գիտենք, որ Ադրբեջանը փորձում է բարձրացնել այդ Արևմտյան Ադրբեջան կոչվածի խնդիրը։ Մենք գիտենք, որ այդպիսի հարց չկա, բայց, օրինակ, վաշինգտոնյան բանակցությունների համատեքստում մեր ուշադրությունից դուրս մնաց մի արտահայտություն, որ արել է ամերիկացի համանախագահը. նա խոսել էր այն մասին, որ քննարկումներ են տեղի ունենում նաև երկու երկրներում էթնիկ փոքրամասնությունների շահերի պաշտպանության առումով, և հարց է առաջանում՝ ի՞նչ էթնիկ խմբի մասին է խոսքը ՀՀ-ի առումով, ի՞նչ ադրբեջանցիների մասին է խոսքը Հայաստանում, որ նրանց իրավունքներից խոսք կարող է լինել։ 

- ՀՀ վարչապետը բազմաթիվ անգամներ հայտարարել է ԼՂ միջազգային փաստահավաք առաքելություն ուղարկելու մասին. ի վերջո նման հնարավորություն կա՞, թե՞ ոչ։

- Մենք տեսնում ենք, որ որևէ մեկը չի կրկնում կամ հաստատում Հայաստանի գաղափարը, որևէ մեկը չի հայտնում ցանկություն կազմելու այդ փաստահավաք խումբը, և դա հիմք է տալիս մտածելու, որ առայժմ, ինչպես նշեցի, որևէ մեկը գործնականում պատրաստ չէ անելու քայլեր, որոնց դեմ է Ադրբեջանը։ Սա մեզ համար ոչ թե հուսահատվելու առիթ է, այլ Հայաստանը պետք է գնահատի իրողությունները, բայց նաև փորձի առաջ տանել և պահել այդ հարցերը և աշխատել այդ խնդիրների շուրջ հնարավորինս շատ գործընկերային միջավայր ստեղծելու ուղղությամբ։

Գեղամ Ադյան